ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਦਾ ਜੈਤੋਂ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡਿਆ, ਉਦੋਂ ਦਾ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ‘ਚ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਬਹਿ ਕੇ ਕੱਟ ਸਕੇ ਪਰ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਸੋਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਨੀਂ ਬਣਨ ਦੇਂਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵੰਡ ਦੇਣੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠ ਜਾਵੇ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ, ਟ੍ਰੈਫਿਕ ‘ਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਦ ਚੁਫੇਰੇ ਨਿਗਾਹ ਘੁੰਮਾਈ ਤਾਂ ਚੌਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਵਾਹਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣ ਲਈ ਦੌੜਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪੂਛ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਫ਼ਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇÀੁਂ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣੀ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਅੱਗ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੱਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ।
ਅੱਗ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਲੱਗੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ ਪਰ ਹਰ ਗੱਡੀ ਦੇ ਪਿੱਛਿਉਂ ਧੂੰਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਨਿਕਲਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਇਹ ਵਾਹਨ ਕਿੱਥੇ ਰੁਕਦੇ ਹੋਣਗੇ? ਉਸਨੂੰ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਖੜ• ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਘੜਮੱਸ ਤੋਂ ਠਿੱਠ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਉਪਰ ਬੈਠਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਲੱਗਿਆ।
ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਘੋੜੀ ਉੱਤੇ ਸਮਾਨ ਲੱਦੀ ਆਉਦਾ ਉਸਨੂੰ ‘ਅਜਾਤ ਸੁੰਦਰੀ’ ਵਾਲਾ ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਦਿਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ‘ਯੁੱਦ ਨਾਦ’ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵੱਜ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਐਨੇ ਨੂੰ ‘ ਤਫ਼ਤੀਸ਼’ ਕਰਕੇ ‘ਕਟਹਿਰੇ’ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ ‘ਕੌਰਵ ਸਭਾ’ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੰਡਦਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦਾ ” ਬਿਸ਼ਨਿਆ ਐਵੇ ਨਾ ਝੂਰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਕੌਰਵ ਸਭਾ’ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਹੁਣ ‘ਸੁਧਾਰ ਘਰ’ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਐ, ਤੂੰ ਸੁਣਾ ਕਿਵੇਂ ਬੈਠੈ?” ਉਹ ਮੀਤ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਐਨੇ ਨੂੰ ਕਨੇਡੋਂ ਪਰਤਿਆ ਮੋਗੇ ਵਾਲਾ ਬਾਣੀਆ ਕੇ. ਐਲ. ਗਰਗ ਆਪਣਾ ‘ਆਖਰੀ ਪੱਤਾ’ ਸੁੱਟ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ” ਇਸ ਭੀੜ ‘ਚ ਖੇਡਣਾ ਤਾਂ ਗਿੱਟੇ ਗੋਡੇ ਤੁੜਵਾਉਣ ਦੇ ਤੁੱਲ ਏ।” ਜਦ ਨੂੰ ਬੁੱਕ ਸਟਾਲ ਉੱਤੇ ‘ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ’ ਫੜਾ ‘ ਕੇਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ‘ ਵਾਲਾ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ” ਬਿਸ਼ਨ ਸਿਆਂ, ਸਰਦਾਰੋ, ਪਰਤਾਪੀ ਤੇ ਜੱਸੀ ਸਰਪੰਚ ਤਾਂ ਸਲਫ਼ਾਸ ਖਾ ਕੇ ਮਰ ਗਏ, ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ‘ ਬਸ ਹੋਰ ਨਹੀਂ’ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ।” ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਪੀਕਰ ਵਾਲੇ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ੇ ਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ” ਸੁਣੋ ਸੁਣੋ ਜੀ . . ‘ ਹਵਾ ‘ਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ ‘ ਵਾਲਾ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ‘ ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਅਰਜ਼’ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ‘ ਹੁਕਮੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ’ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ ਏ, ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਰਾਤ ਸੁਰਮਈ ਸ਼ਾਮ ਹੋਣੀ ਐ।” ਏਨੇ ਨੂੰ ‘ ਸੂਰਜ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ‘ ਵਾਲੀ ‘ਧੁੱਪ ਦੀ ਚੁੰਨੀ’ ਲਈਂ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਆ ਕੇ ਤਾਏ ਬਿਸ਼ਨੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਈ।
ਸਪੀਕਰ ਦਾ ਅਜੇ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਕਿਆ। ਉਦੋਂ ਹੀ ‘ ਹਾਰੇ ਦੀ ਅੱਗ’ ਵਾਲਾ ਬਲਜਿੰਦਰ ਨਸਰਾਲੀ ‘ ਡਾਕਖਾਨਾ ਖਾਸ’ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੀ ਆÀੁਂਦਾ ਬੋਲਿਆ, ” ਇਹ ‘ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਥਾ’ ਆਪ ਪੜ•ੋ ਤੇ ਅਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ•ਾਉਂ।” ਪਰ ਇਸ ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੇ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ‘ ਨੀਰੋ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ‘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੌਣ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਢਿਲੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ” ਹੁਣ ਤਾਂ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰਾ ” ਕਲਿੰਗਾ” ਬਣ ਗਿਆ ਏ ‘ ਉਦਾਸੀ ਹੀਰੇ ਹਰਨ ਦੀ ‘ ਕੌਣ ਸਮਝੇ।” ਜਦ ਨੂੰ ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਭੋਲਾ ਸਿੰਘ ਸੰਘੇੜਾ ਬੋਲਿਆ, ” ਬਾਈ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਭ ‘ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ’ ਨੇ, ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ।” ਮਾਲ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਸਾਈਬਰ ਕੈਫਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਾਲਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ” ਇਹ ਤਾਂ ਨਿਰਾ ‘ਰੇਤ ਛਲ ‘ ਹੈ।” ਜਦ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦੇ ਅੰਕ ਫੜਾਉਂਦਾ ਜਿੰਦਰ ਬੋਲਿਆ ”ਪਰ, ‘ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ’, ਕਿ ‘ਕਤਲ’ ਕਿਸ ਦਾ ਹੋਇਆ ਏ।”
ਤਾਇਆ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਗੱਡੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ। ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਟਿੰਡ ‘ਚ ਕਾਨਾ ਪਾ ਕੇ ਖੜਕਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਬੱਸ ‘ਚੋਂ ਉਤਰ ਸਿੱਧੀ ਹੀ ਬਿਸ਼ਨੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀ ‘ ਇੱਕ ਚੁੱਪ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ’ ਨਿਰਮਲ ਜਸਵਾਲ ਨੇ ਆਖਿਆ ” ਇਨਾਂ• ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਇਓ, ਇਹ ਤਾਂ ‘ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆ’ ਨੇ।” ਫੇਰ ਤਾਏ ਦੇ ਕੋਲ ਹੋ ਕਿ ਬਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ,”ਆ ਜਦੋਂ ਦੀ ਬੁਢਲਾਡੇ ਵਾਲੇ ”ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਧੀ’ ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ ‘ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਨੂੰਹ’ ਬਣੀ ਐ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ‘ ਮੁੱਲ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ‘ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੱਧ ਗਿਆ ਏ?” ਜਦ ਨੂੰ ‘ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਿਰ ਆਦਮੀ ‘ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ ਕਹਿੰਦਾ ” ਕੋਈ ਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਿ•ਬਿਊਨ ‘ਚ ਆਪਾਂ ਖਬਰ ਲਾ ਦੇਵਾਂਗੇ ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ।”
” ਤਾਇਆ ਜੀ ਸਵੀਡਨ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਔਰਤ ਦਾ ‘ਗਿਰ ਰਿਹਾ ਗਰਾਫ਼ ‘ ਹੈ। ਨਿੰਦਰ ਗਿੱਲ ਅਪਣਾ ਸਾਈਕਲ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। ਜਦ ਤਾਏ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ‘ ਗਿੱਲੀਆਂ ਛਿੱਟੀਆਂ ‘ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲੀ ‘ ਲਾਲ ਬੱਤੀ’ ਥੱਲੇ ‘ਅੰਨਦਾਤਿਆਂ’ ਨਾਲ ਧਰਨਾ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਕਹਿੰਦਾ ” ਸਤਲੁਜ ਵਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ‘ ਪਰ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸਾਭਿਆ ਹੁਣ ਸਮਰੀਬਲ ਲਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ। ਉਧਰ ‘ਪੰਜਵਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ’ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਸਮੇਤ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ ਕਹਿੰਦਾ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੀਂ ਵੜਨ ਦੇਂਦਾ ਚੌਧਰੀ ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਨੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੀ ਬਚੇ ਆ, ਤੇ ਹੁਣ ‘ ਢਾਹਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿੰਗਰੇ’ ਦੀ ਕਥਾ ਕੀਹਨੂੰ ਸੁਣਾਵਾਂ।”
ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਬਣਿਆ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਸਤੀਸ਼ ਗੁਲਾਟੀ ਜਿਹੜਾ ‘ ਚੁੱਪ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼’ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ‘ ਚੁੱਪ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ‘ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਫੜੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਚੌਕ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ‘ਕੱਠ ਪਲ ਪਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤਾਇਆ ਬਿਸ਼ਨਾ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠਾ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਜਦ ਉਪਰ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ ਚੁੱਕੀ ਆਉਂਦਾ ਨਵਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਾ ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਿਖਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਬੋਲਿਆ ” ਤਾਇਆ ਜੀ, ਅਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਆ ਦੇਖੋ ‘ ਖੂਹ ਗਿੜਦਾ ਐ’ ਨਾਲੇ ‘ ਨਚੀਕੇਤਾ ਦੀ ਮੌਤ’ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਇਹ ਤਾਂ ਅਫਵਾਹ ਐ।” ਜਦ ਨੂੰ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਬੋਲਿਆ ” ਤਾਇਆ ਜੀ ਏਹਦੇ ‘ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਕਰਿਓ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ‘ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਜਨਮ’ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾਲੇ ਅਸੀਂ ਉਥੇ ‘ ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਬੰਨਿ•ਆ ਹੋਇਆ ਕਾਲ’ ਰੱਖਿਆ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲੋ।” ਏਨੇ ਨੂੰ ‘ਚੂੜੇ ਵਾਲੀ ਬਾਂਹ ‘ ਵਾਲਾ ਜਸਵੀਰ ਰਾਣਾ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ‘ਦਿਨ ਢਲਿਆ ਨਹੀਂ ਅਜੇ ਤਾਂ ‘ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪਹਿਰਾ’ ਐ।” ਮੱਖਣ ਮਾਨ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ” ਤਾਇਆ ਜੀ, ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੇ ‘ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ’ ਮੂਹਰੇ ਬਾਬਾ ਜਗਤਾਰ ਧੂਣੀ ਲਾਹੀ ਬੈਠਾ ਏ। ਕਹਿੰਦਾ ‘ਬਿਰਛਾਂ ਅੰਦਰ ਉਗੇ ਖੰਡਰ ‘ ਵਾਲਾ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਆÀੁਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨੂੰ ਇਹ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ‘ਮੁਰੰਡੀਆਂ ਡਾਲਾ ‘ ਵਾਲਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਤਸੀਲਦਾਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਚੌਰਾਹੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ‘ਗੰਢਾ’ ਨੂੰ ਖੋਲ• ਦੇਵੇਗਾ। ਜਦ ਨੂੰ ਹਰਮੀਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ”ਤਸੀਲਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ ਸਮੁੰਦਰ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ‘ ਐ।”
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ,”ਬਈ ਇਹ ਤਾਂ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਨੇ ਕੋਈ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਦੇ ਆ।” ਵਿਜੇ ਵਿਵੇਕ ਵੀ ਲੋਰ੍ਰ੍ਰ ‘ਚ ਬੋਲਿਆ ” ਇਹਨੂੰ ਦੇ ਟਾਪੂ ਨਾ ਜਾਇਓ, ਇਹ ਤਾਂ ‘ਚੱਪਾ ਕੁ ਪੂਰਬ’ ਆ, ਰੂਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿੱਥੇ ਐ।”
ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਬੋਲਿਆ, ”ਬਾਬਿਓ ਜਦੋਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ‘ਮੁੰਦਰਾਂ’ ਪਾਵਈਆਂ ਨੇ, ਉਹ ਜਨਮੀਤ ਦੀਆਂ ‘ ਦੇ ਅੱਖਾਂ’ ਲੇ ਕੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਬੇਵਸ ਪਰਿੰਦੇ’ ਲੱਭਦਾ ਫਿਰਦਾ ਐ।”
‘ਅੱਖਰ’ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦਾ ਭਾਊ ਪ੍ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਬੋਲਿਆ ”ਬਈ ਜੇ ਸ਼ਾਹ ਚਮਨ ਦਾ ‘ ਹਨੇਰੇ ‘ਚ ਘਿਰਿਆ ‘ਚ ਮਨੁੱਖ ‘ ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ‘ ਮੇਰੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ‘ ਮਿਲੋ। ਨਾਲੇ ਜੇ ‘ ਰਾਗ ਇਸ਼ਕ ‘ ਪੜ•ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਤੋਂ ‘ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਝਾਂਜ਼ਰ ‘ ਲੈ ਜਿਓ ਐਂਤਕੀਂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲੜਨੀ ਐ। ਵੋਟਾਂ ਜਰੂਰ ਪਾਇਓ।” ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਬੋਲਿਆ ”ਜੇ ਤੁਸੀਂ ‘ ਤਿੰਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਲਾ ਮੰਦਰ ‘ ਦੇਖਣਾ ਤਾਂ ਬਲਵੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ‘ ਵਰਜਣਾ ਤੋਂ ਪਾਰ’ ਜਾਣਾ ਪਞੂ , ਨਾਲ ਹੀ ਜੀ. ਐੋਸ. ਰਿਆਲ ਦੀ ‘ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆ ਲਿਖਤਾ ‘ ਵਾਚਣੀ ਪਊ।” ‘ਲੀਹੋਂ ਲੱਥੇ’ ਵਾਲਾ ਅਮਰੀਕ ਕੰਡਾ ਬੋਲਿਆ ” ਬਾਈ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਉਥੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਦੀ ‘ ਚੌਥੀ ਕੂਟ’ ਨੂੰ ‘ ਨਾਗਵਲ ‘ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠਾ।” ਕੋਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਆਇਆ ਮੋਹਨ ਕਾਹਲਸਂ ਆਪਣਾ ਬੈਗ , ਅਟੈਚੀ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰਦਾ ਬੋਲਿਆ ” ਇਹ ਤਾਂ ਸਭ ‘ ਵਹਿ ਗਏ ਪਾਣੀ ‘ ਨੇ ‘ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ‘ ਤਾਂ ਹੁਣ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਕੀਹਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਉਂ ।”
ਬਿਸ਼ਨਾ ਤਾਇਆ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨਜੀਤ ਮੀਤ ‘ ਲੱਕੜ ਦੇ ਘੋੜੇ’ ਲਈ ਆਉਂ ਏ। ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ’ ਸਲਾਸੀ ਹਵਾ’ ‘ਚੋਂ ‘ ਸ਼ਰਦ , ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਰੇਤ’ ਨੱਭਣ ਨਹੀ ਪੈਰੀਂ ‘ ਖੜਾਵਾਂ ‘ ਪਾਈ ਆਉਂਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਬੁੱਟਰ ਵੀ ਦਿਖਿਆ। ਆÀੁਂਦਾ ਹੀ ਬੋਲਿਆ ” ਤਸੀਂ ਏਥੇ ਮਜ਼ਮਾਂ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਨਾਭੇ ਉਡਕੀਦਾ ‘ ਕਵਿਤਾ ਉਸਤਵ’ ਮਨਾਉਣਾ।
ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਈ ੁਰਜੀਤ ਸਖੀ ਨੇ ਡਰਦਿਆਂ ਤਾਏ ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੂੰ ਅਵਿਆ, ” ਮੈਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਲੇਖਾ ਪਿਆ ਹੋਣਾ।” ਜੱਗਬਾਣੀ ਵਾਲਾ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ‘ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਵਰਿ•ਆਂ ‘ ਬਾਅਦ ਬੋਲਿਆ ” ਤਾਇਆ ਜੀ ! ਢੁਡੀਕੇ ਵਾਲੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ‘ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹੈਲਨ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ ਸੁੰਦਰਾਂ’ ਮਿਲੀ ਐ। ਓਧਰ ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ ‘ ਕਾਠ ਦੀ ਲੱਤ’ ਲਵਾਈ ਹੱਥ ‘ਚ ‘ਨੱਥ ‘ ਚੁੱਥੀ ਫਿਰਦਾ ਏ।”
ਦੂਰ ਪਰੇ ‘ ਛਾਂਗਿਆਂ ਹੋਇਆ ਰੁੱਖ’ ਦੇ ਥੱਲੇ ਬਲਵੀਰ ਮਾਧੋਪੁਰੀ ਬੈਠਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਓਮ ਬਾਲਮੀਕੀ ਦੀ ‘ ਜੂਠ’ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ ਦੀ ‘ ਦਾਸਤਾਨ’ ਦਾ ਹੀ ਪਾਠ ਕਰ ਲਓ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਗੱਡੀ ਖੜ•ਾ ਹੱਥ ‘ਚ ‘ਇਹ ਬੰਦਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ’ ਕਿਤਾਬ ਚੁਕੀ ਆÀੁਂਦਾ ਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫ਼ਰ ਤਾਏ ਦੇ ਗੋਡੀ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਾ ਬੋਲਿਆ ” ਅਸੀਂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਕੀ ਲਗਦੇ ਆ।’ ਤਾਇਆ ਬਿਸ਼ਨਾ ਕੁਝ ਬੋਲਦਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਅਮਰਜੀਤ ਗੋਰਕੀ ਬੋਲਿਆ ‘ ਅਣਜਿਤੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਰਾਮ’ ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ ਬੋਲ ਪਿਆ… ‘ ਨਾਗ ਲੋਕ, ਨਾਗ ਲੋਕ ।”
ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਵਾਲਾ ਗੱਡੀ ‘ਚਸਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਡਾ. ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ” ਤਾਇਆ ਜੀ, ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀ ‘ ਮੇਦਨੀ’, ਧਰਮ ਗੁਰੂ’ ਬਣੀ ਐ, ਉਹਨੇ ‘ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ‘ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ’ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਉਸ ਨੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਏ, ਦੱਸੋ ਹੁਣ ’23 ਮਾਰਚ’ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਈਏ ?”
”ਭਰਾਵੋ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ‘ ਚਾਰੇ ਕੁੰਢਾਂ ਢੂੰਡੀਆਂ’ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਧਰਾਤਲ ਨੀਂ ਲੱਭਿਆ।” ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੁੱਸਾ ਨੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਆਖਿਆ। ਜਦ ਨੂੰ ਭਾਊ ਤਲਵਿੰਦਰ ‘ਯੋਧੇ’ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਆਖਣ ਲੱਗਾ ” ਬਲਵੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਐਨਾ ‘ ਧੂੰੱਆਂ’ ਕਰੀ ਬੈਠਾ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਜਗਾਉਂਣ, ਐ ‘ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸਵਾਰ’, ‘ ਮੇਰਾ ਉਜੜਿਆ ਗੁਆਂਢੀ’ ਦੇ ਘਰ ਤੀਕ ਜਾਣਾ ।” ਤਾਏ ਨੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਦੇਖਿਆ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ‘ ਜੁਗਤੂ’ ਨਾਲ ਮਿਖਾਇਲ ਬਲਗਾਕੋਵ ਦਾ ‘ਕੁੱਤਾ ਆਦਮੀ’ ਲਈ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਹੀ ਟ੍ਰੈ•ਫਿਕ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ‘ ਚ ਖੜ•ਾ ਏ।
ਪਰੇ ਪਾਰਕ ‘ਚ ਸਵਿਤੋਜ ‘ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਤਰੰਜ’ ਵਿਛਾਈ ਬੈਠਾ ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਨਾਲ ‘ ਕੁਦਰਤ’ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਏ। ਉਧਰ ਜਗਤਾਰ ਢਾਅ ‘ਗੁਆਚੇ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼’ ‘ਚ ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ ਦੇ ‘ ਬੀਜ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ’ ਤੀਕ ਚੱਕਰ ਲਾ ਆਇਆ ਏ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਖਚੈਨ ਮਿਸਤਰੀ ਦੇ ‘ਘਰ’ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ।
ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਕਹਿੰਦਾ,” ਭਾਅ ਜੀ ਨੇ ਐਨੇ ‘ਲਾਰੇ’ ਲਾਏ, ‘ਧਮਕ ਨਗਾਰੇ ਦੀ’ ਸੁਣਾਈ ਪਰ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਆਤਮਜੀਤ ਕਹਿੰਦਾ ‘ਮੰਗੂ ਕਾਮਰੇਡ’ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ‘ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਾਰੰਗੀ’ ਆਂ। ਕਹਿ ਕੇ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਚਲੇ ਗਿਆ । ਕਹਿੰਦਾ ‘ਉਸਨੂੰ ਕਹੀਂ’ ਕਿ ਉਹ ‘ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਾਵਾ’ ਲਿਆ ਕੇ ਕੋਈ ‘ਸਿਰਜਣਾ’ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਿ ਘਰ ਬਣ ਸਕੇ।”
ਜਪਾਨ ਵਾਲਾ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ‘ ਤੇਰੇ ਜਾਣ’ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ‘ਸਬੂਤੀ ਆਲਵਿਦਾ’ ਵਰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਰੋਪੜ ਵਾਲਾ ਜੋਵਿੰਦਰ ‘ ਕੰਕੀ ਰੇਤ ਦੇ ਵਰਕੇ’ ਇੱਕਠੇ ਕਰਕੇ ਮਾਛਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲਾ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਿਆ ਏ, ਕਹਿੰਦਾ ”ਹਰਬੰਸ ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਤੋਂ ‘ ਸਵੈ ਦੀ ਤਲਾਸ਼’ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖਣੀ ਐ, ਨਾਲੇ ਉਥੇ ਸਵਾਮੀ ਸੂਰੀਆ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਤੇ ਸੁਖਜੀਤ ਦੀ ‘ਅੰਤਰਾ’ ਦੇਖਣੀ ਏ ਜਿਹੜੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ ‘ ਮੈਂ ਰੇਪ ਨੂੰ ਇੰਨਜੁਆਏ ਕਰਦੀ ਆ ।”
ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਨਛੱਤਰ ਆ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ,” ਤਾਇਆ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਚੌਕ ‘ਚ ਹੀ ਬੈਠੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਤਾਂ’ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਅਸਮਾਨ’ ਕਈ ਲੱਭ ਲਿਆਇਆ ਹਾਂ ।” ਚੌਰਾਹੇ ‘ਚ ਵਧ ਰਹੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ ‘ਅਗਿਆਤ ਵਾਸੀ’ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਗੁਰਪਾਲ ਲਿੱਟ ਕਹਿੰਦਾ ਐ ‘ਇਹ ਅੰਤ ਨਹੀਂ।” ਕਿਰਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ ਕਹਿੰਦਾ ਅਜੇ ‘ਹੁੰਮਸ’ ਜ਼ਰੂਰ ਏ। ਕਦੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵੀ ਦਿਨ ਅਉਂਣਗੇ ।”
ਡਾਕਟਰ ਜਗਤਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ‘ ਹਰ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਸਲੀਬਾਂ ‘ ਨੇ। ਟਿੱਬੇ ਵਾਲਾ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ‘ ਸਵੇਰ ਆਵੇਗੀ।’ ਤਾਇਆ ਬਿਸ਼ਨਾ ਸੋਚੀ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਚੌਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰੁਕਿਆ ਸੀ ਪਰ ਏਥੇ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ‘ਨਰਬਲੀ ‘ ਆ ਗਏ। ਇਨ•ਾਂ ਨੂੰ ‘ ਮੋਹ ਮਿੱਟੀ’ ਦਾ ‘ ਰੂਪ ਅਰੂਪ’ ਕਦੋਂ ਯਾਦ ਆਵੇਗਾ, ਦਰਸ਼ਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ‘ ਨਜ਼ਮ’ ਕੌਣ ਸੁਣੇਗਾ।”
ਲੇਖਕਾ ਦੀ ਏਨੀ ਭੀੜ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਿਆ, ਮਹਾਨਗਰ ਵਿਚ ਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਏਨੀ ਦੇਖੀ ਸੁਣੀ ਸੀ ਪਰ ਆ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਏਨੀ ਭੀੜ ਤੱਕ ਕੇ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ? ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਸਾਹਮਣੇ ਚੌਕ ‘ਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਹੈ ਪਰੇ ਇਨਾਮਾਂ ਤੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋ ਰਈ ਸੀ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਇਨਾਮ ਚੱਕਣਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ‘ਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਅਜੇ ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਹੋਈ . . .। ਸਾਰੇ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ੁਣਦਾ ਏ, ਤਾਂ ਦੱਸਿਓ ! ”ਬਿਸ਼ਨਾ ਚੌਕ ‘ਚ ਖੜ•ਾ ਪੁਛ ਰਿਹਾ ਪਰ ਕੋਈ ਉੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ। ਉਹ ਡੋਰ ਭੋਰ ਹੋਇਆ ਭੀੜ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ।
ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ
